مقدّمه :
     زنان در ادبیات فارسی هم سرگذشتی شبیه اغلب عرصه ها ی دیگردارند. یافتن اشعار و داستان هایی  – ازگذشته تا حال – در مذمت زنان نیاز به تحقیق و تتبعی عمیق ندارد ، حتی درآثار مردان شاعری که خودزیباترین منظومه های عاشقانه – درروابط زن و مرد و عشق زمینی – را سروده اند. تصویرزن در ادبیات ، اغلب سیاه  است و گاه کاملا سپید! زنی که کارش دلربایی است ، ابلیس صفت است ، مزوّراست ، خیانتکار است ، مکار، هوسباز ، شهوتی ، فرودست ،… و گاه قدّیس و کاملاً مطهّر… یا لکاته است یا اثیری! و تنها نقطه ی مشترک این دوآن است که هیچ کدام خردورز و صاحب اندیشه ای متعالی نیستند ، اماجالب است که جسم همین زن شایستگی آن را دارد که به صورتی کاملا جزیی توصیف شود. معشوقه ی شعر فارسی را که می شناسید ؟ زنی با قدی چون سرو ؛ چشمانی چون نرگس ، خمارآلود ؛ لبی چون میم ؛ کمری باریک ، چون مو ؛ جعد و گیسویی سیاه ، بلند ، معطر و…، با زیبایی های عاریه ای گل و گیاهان و پرندگان وزیورآلات و عطرها که گویی طبیعت در وجودش شکوفا شده تا بیشترجذّاب به نظر برسد. زنی که گاه اسیر تشبیه و استعاره می گردد و گاه عریان به تصویر کشیده می شود. در اندک مواردی هم که به نظر می رسد زن معقول و منطقی توصیف وترسیم می شود ، اغلب زنانی را می بینیم که در نقش های وابسته به مردان – چون : مادر ، خواهر ، همسر و معشوقه – و با ارزش ها و معیارهایی که مردان برایشان وضع نموده اند ، خودشان را مطابقت داده اند ، زنانی به تمام معنا « یک پارچه خانم»! نکته ی قابل تامل دیگر این که معدود زنانی چون فروغ فرخ زاد که با جسارت ، عوالم زنانه و عواطفشان را ترسیم کرده اند ، مورد شماتت و زشت ترین تهمت ها قرار گرفتند ، اما وقتی مردی به بهانه ی دفاع از حقوق زن و تنها با همان دستاویز همیشگی روشنفکر نماهایمان در مورد آزادی زن ، جسم زن را عریان و در فضایی اروتیک ترسیم می کند ، خیلی ها برایش کف می زنند و هورا می کشند.  بدبختی اینجاست که این مدّعیان حقوق زن هم ، آزادی تن زن را ازقید حجاب تنها مایه ی تعالی و شکوه او می دانند ، نه آزادگی وآزاداندیشی را!
بررسی و ذکر شواهد در تمام مواردی که گفته شد ، بسیارآسان است ، اما مثنوی هفتاد من می شود و در این مقال نمی گنجد.۱

با این مقدّمه وپیشینه ، با مبنا قرار دادن دو کلمه ی « زن » و «  مرد »  ، به یکی از مجموعه اشعار غزل پست مدرن ، به نام” فرشته ها خودکشی می کنند”، ازدکتر سید مهدی موسوی، می پردازیم .
این مجموعه نخست به صورت زیرزمینی ، در ۱۳۸۲ش ،  منتشر شد و نسخه ی الکترونیکی آن در پایگاه اینترنتی « مانیها» در اختیار علاقمندان قرار گرفت .دکترسید مهدی موسوی این مجموعه را بیشتر حاصل جنون و عشق به فلسفه می داند وآن را به عنوان اولین مجموعه شعرش هنوز هم خیلی دوست دارد.

درنخستین شعر این مجموعه ، در مصراع دوم ، تضاد دو شخصیت « مرد » و « زن » چنین ترسیم می شود : « و رقص بندری مرد با زن تانگو » و از همین آغاز تا پایان مجموعه ، بنا به پیش زمینه ی ذهنی در مورد غزل ، پست مدرنیسم و زن احساس می کنیم که مرد شاعر چقدر از کلمه ی « زن » استفاده کرده است !امّا با تأمّل بیشتر و نگاهی منتقدانه به اثر- بدون هیچ پیش زمینه ی ذهنی ، ناآگاهی ، غرض ورزی های مخرّب و نقد مؤلف – به این نتیجه می رسیم که شاعر با استفاده از کلمه های « زن » و « مرد» ، به شخصیت پردازی در اشعارش پرداخته است ؛ بدین ترتیب کلمه ی مرد ، یکصد و پانزده مرتبه ؛ مردی، یازده مرتبه و مردک ، یک مرتبه می آید و زن ، یکصد و یازده مرتبه ؛ زنی ، بیست وشش مرتبه و زن ها ، یک مرتبه ، یعنی در مجموع ۱۲۷ مرتبه مرد و ۱۳۸ مرتبه زن تکرار می شود.

شخصیت ها در تمام مجموعه ، بسیار اندک ، در ترکیب های وصفی ، گنجانده می شوندو بیشتر نقش خود را در کلّ روایت می یابندکه با تأمّل به آنها خواهیم پرداخت : 
زن : زن تانگو ، زن خسته ، زن کوانتومی بی زمان بی جرم ، زن جوان ، زن هرزه ، زن درست شده تا که عاشقش بشوند ، زن احمق ، زن خوشحال(۲مرتبه) ، زن ازاحمقی لبریز.
مرد: مردنامریی، مرد پاییزی ، مرد غرق شده در میان آکواریوم ، مرد جمع شده توی ساک خود، مرد منتظر هیچ نور، مرد نامأنوس ، مرد نامحسوس ، مرد خسته ، مرد جوان ، مرد کوچک ، مرد یخ زده ، مرد مرده (۲مرتبه) ، مرد خط خطی( ۲ مرتبه) ، مرد خجالتی ، مرد غیرتی، مرد غمگین شبهای…، مرد تیرخورده ، مرد خوب ، مرد ایستاده ، مرد احمق ، مرد حلق آویز، مرد دیوانه. 

______________________

        راوی در نخستین شعرمجموعه ، هم به عنوان راوی و هم به عنوان شخصیت حضوردارد. درآغاز این شعرهمان طور که اشاره شد ، تضاد دو شخصیت “زن” و ” مرد” ترسیم می شود:« الو سلام…HOW ARE YOU که عاشقم که HELLO / ورقص بندری مرد بازن تانگو » راوی این نوع جلوه ی زن را مانند” ظهورپست مدرنیسم در دل آپولو ” به تمسخر می گیرد ودر رویکرد به معشوقی که گویی دوسال از عدم حضورش می گذرد ، دغدغه هایش را به تصویر می کشد : « دلم هدیه شده دردل محاصره ام / ربان آبی زن روی جعبه ی کادو / به رستوران خوش…م آمد، بله! بفرمایید / کدام عاشق بودن ؟ … نگاه کن به منو : / زنی که گرم گرفته ، سکوت سرد … و ماست / خوراک جوجه پاییز ، نه! پرنده پلو!!» بدیهی است این زن ، نه در شکل زنی پست مدرن ، چون مدونا ، بلکه زنی در ظاهر مدرن ، ظهور پیدا می کند که برای راوی که می خواهد مست دو چشمان معشوقی عرق ریزان از شرم ! باشد ؛ فقط  “جنسی  ” است که سهم خودش را می طلبد. مرد می داند که با چنین زنی نمی شود از ” روح” حرف زد ؛ بنابراین همان معشوقه ی آرمانی خودش را می طلبد که هنوز برایش ورق نخورده است و پراست از هیجان کشف ” واژه های قدیمی ” و ” ترس هایی نو” و از او می خواهد پشت چراغی که از نظر راوی قرمز نیست ، متوقف نشود ، شاید دعوت به نوعی عصیان! و تصویری که راوی  از دیگر خواهی و گذشتن از خودخواهی اش ارائه می دهد : « مرابمنفجران در میان این کلمات / مرابمیر … مرا هیچ کن … ودود برو!» ، امّا در پایان شعر مرد هیچ می شود و از درون تهی و در نهایت ناامیدی، در می یابد که هیچ کس او را نمی فهمد ؛ از این رو به غار خود و ” خودش” پناه می برد :« وجود داشت …ندارند … مردنامریی / که حس گرفته کلاهی بر سر پالتو…/ کسی نشسته ته خط میان غاری پیر / و هی تماس گرفته ست با خودش…و…/ الو…».
ازمنظری دیگر زن این شعر را می توان زنی بدون جنسیّت دانست و نماد جامعه ی مدرن در برابرمرد که نمادی از جامعه ی سنّتی است : « چه مسخره است فضای سپیدزن در من / ظهورپست مدرنیسم دردل آپولو» اشاره  ی لطیفی به سپیدخوانی هایی که پست مدرنیسم ایجادنموده و گویا برای ” من ” انسان سنّتی که برای خود تعریف و معنایی مشخّص دارد ، جاهایی را پاک کرده است .
این ” من ” سنتی وقتی در جامعه  ی مدرن قرار می گیرد ودر هجوم رسانه ها، قهرمانی می شودهمانند دن کیشوت که در این میدان نابود می گردد…ماراتنی خسته کننده و مسیری طولانی که او نیز باآن پایان می یابد.
  واژه های : روبان ، کادو ، رستوران و منو ابزاری از جهان به ظاهرزیبای  مدرن محسوب می شوند . رنگ آبی با خاصیّت آرامش بخشی اش برجعبه ی کادوی مدرنیسم قرارگرفته است ، جهانی که با تمسخر ارزش های دنیای سنّتی ، مانند عشق( کدام عاشق بودن ؟ ) از مرد این روایت می خواهد ، دل ازآنها بکند : « دلم هدیّه شده دردل محاصره ام / روبان آبی زن روی جعبه ی کادو / به رستوران خوش…م آمد ، بله! بفرمایید / کدام عاشق بودن ؟ … نگاه کن به منو : » ودرنتیجه مرد جزاسارتی مرگبار و سکوتی سرد و نیز پاییزی که آغاز فصل سرماست ، هدیه ای نمی گیرد : « زنی که گرم گرفته  ، سکوت سرد…و ماست / خوراک جوجه پاییز، نه ! پرنده پلو!! » ( یعنی همان پرنده ای که در دنیای کلاسیک نماد آزادی است. ) او در این تقابل به کودکی از دست رفته اش باز می گردد ، به بازی های کودکانه ی : ” اتل ، متل ” و ” گرگم وگلّه می برم “ومخاطب با فضایی سرشاراز حسّ نوستالژی مواجه می شود : « مرا کنارخودت تاخودت دراز بکن / اتل ، متل که از این پای عشق بچّه نشو / که هی بهانه نگیرم که هی ترا … هی هی … » ،امّا اینجا هم وقتی مرد به دنیای زیبای کلاسیک پناه می برد ، متوجّه می شود که آن فضا هم قلب شده است : کودکی اش مسموم و آن برّه هم گرگ!معصومیتی که دیگر از دست رفته است .در واقع “من” مدرنیسم آدم بازی های بچّه گانه نیست ؛ بنابراین مردافسوس گذشته را می خورد و دچارترس ازآینده می شود : « به واژه های قدیمی ، به ترس هایی نو » .مرد می خواهد تلاش کند واز این جامعه ی کلاسیک جداشودو به هرشکل ممکن با جامعه ی مدرن یکی گردد، جهان سوّمی که می کوشد خودرا بامدرنیسم تطبیق دهد : « نایست پشت چراغی که سبز نیست مرا  / به چپ ، به راست ، به زن ، به …عقب … ویا به جلو » او می خواهد عصیان کند ، ولی درنهایت درفضایی یأس آلود می بیند که هیچ شده است و تهی :  « وجود داشت …ندارند… مردنامریی /……………….».

        راوی در این شعر و نیز شعر پایانی کتاب ، یعنی connect”” با استفاده از ابزارمدرنی ، چون تلفن ، گویی می خواهد از برزخ بین ” سنّت ” و ” مدرنبته ” که درآن گرفتار شده است ، رهایی یابد ، امّا به نتیجه ای نمی رسد ، زیرا اگرچه این ابزار رفاه را به انسان می دهند ، ولی استفاده از این ابزاریا قرارگرفتن در فضاهایی ، مثل رستوران و رفتارهایی چون استفاده ازواژه های بیگانه و…  صرفا بیانگر تجدّد انسان معاصر نیست و حتی ممکن است نتیجه ی استفاده از ابزار مدرن سنخیّتی با تفکّرانسان نداشته باشد؛ به خصوص انسانی با اندیشه ای مترٌقی . این موقعیت برزخی و ناامنی روانی ، بیشتر بدان سبب ایجاد می شود که راوی و دیگرانی که به نوعی با او در ارتباطند؛ در گذر از سنت ها ، گرفتار شکافی عمیق شده ودردل آن فرو رفته اند. روشن است که با اندیشه ی مدرن ، انسان متجدد می شود ، نه فقط با ابزار یا ظاهرمدرن؛  از این رو راوی به راه سومی پناه می برد : ” پست مدرن” و بدین ترتیب برای نخستین بار در اثری با این واژه روبرو می شویم ،در شعر اول :” ظهورپست مدرنیسم ” ودر شعر پایانی مجموعه:”عوض شدم،شبحیّات !پست مدرن !! شدم” که بیانگر این مطلب است که نه تنها اشعاراین مجموعه ، هرکدام در کلیت شعری از نظر فرم و محتوا ، معنا پیدا می کنند ؛ بلکه شاعر به چنین پیوستگی و ایجاد حلقه های معنایی ، در کل کتاب نیز توجّه داشته است .
 برای روشن شدن این موضوع ، ناگزیریم از پرداختن به دیگر اشعار،به  ترتیب صفحات کتاب ، چشم پوشی کنیم و آخرین شعر “فرشته ها خودکشی می کنند ” را نیز، با همان معیار که در مقدّمه گفتیم ، بررسی نماییم.
راوی دراین شعرهم مانند شعرآغازکتاب ، هم راوی است و هم به عنوان شخصیّت حضوردارد.او در اینجا از طریق تلفن برای مخاطبش که” دکتر” است ، بدون مکث از خود می گوید؛ انگار نمی خواهد تکذیب یا تصدیق شود ودر یک بازی زبانی ، مثل بسیاری از مکالمه های روزمرّه امان شرکت جویدیا حتی در جستجوی درمان باشد. او فقط و فقط یک شنونده ی خوب می خواهد : نخست از ” به دنیا نیامدنش ” ! می گوید و مادری که خرسند از چنین زایشی نیست و…، از بی مقدّمه عاشق شدنش و زنی که نمی ماند و می رود ، چون به زعم راوی ، اصلا اقتضای طبیعت زن ، همین ” نماندن ” است و ” رفتن” :« وزن نماند… وزن رفت…زن…ببین زن بود!» وراوی که مسخ می شود و سنگ و در برابر ” خود” دیوار. او اقتدار ” مرد” بودنش را فراموش کرده و فرو می رود ، می رود و می رود … ؛ در حالی که این “فرورفتن ” و ” رفتن” خلاف طبیعت قدرتمند ” مرد شکست ناپذیر” است و اشتباه راوی در این ارتباط نادیده گرفتن همین قدرت است که منجر به شکست و باخت او ، در بازی ناشیانه اش ، می شود : « وهیچ مرد فرو رفت ، رفت ، رفت…نرفت! / واشتباه همین… باخت عاشق آماتور» .
آنچه برای راوی مایه ی تعجّب  می شود این است که زن مانند درمانگری بی روح و عاطفه و یا کسی که کارش همین است و براثرتکرار برایش امری عادی شده است و به آن ” عادت ”  کرده است ، به گونه ای سادیسمی ، قلبی دردمند را از روح راوی بیرون می کشد و اورا درآتش تب می سوزاند و می سوزاند.آیا این زن همان معشوقی نیست که در بسیاری از اشعارکلاسیک ، مرد از جور و جفا و ستم پیشگی او – با” لذتی توأم با ” رنج ” و ” رنجی ” توأم با ” لذت ” – نالیده است و فقط نالیده است ؟! حال که شاعر هم در چنین تجربه ای قدیمی سهیم شده ، نمی خواهد تا ابد بماند و از این ” خودآزاری” لذّت ببرد ؛ از این رو او که ” فردیّت ” خودرا در خطر می بیند ، این بار نه چون بازیگری آماتور ، که چون کارگردانی مسلّط ، تمام صحنه را عوض می کند و خود با لحن وبیانی تازه، نقشی کاملا جدید به عهده می گیرد : « و من که باختم ازخود … و بعد کل دکور / عوض شدم ، شبحیّات! پست مدرن !!شدم » و…؛ هرچند علامت های تعجّب ، می تواند بیانگر این باشد که راوی باز هم به نوعی دیگر در بهت زدگی خویش غرق می شود .در پایان این مکالمه ی یک سویه ، خواننده ی شعر در می یابد که مخاطب راوی ، گویی اصلا پشت خط نبوده و به حرف های راوی گوش نمی داده است . ..حکایتی غم انگیز از دردهای بی درمان و بزرگی تنهایی انسان معاصردر گسل های زلزله ای سریع ، قوی و دهشت بار !
راوی شعر connect”” ، همان راوی آغاز کتاب است که در این پایان هم بازکسی حرفش را نمی فهمد ، اورانمی فهمد و او که آغاز و انجامش یکی است ، تنهای تنها می ماند :« وبعد هم که…./ – الو! گوش می کنی دکتر؟!»

________________________________

پی نوشت :

۱٫ برای کسب اطّلاعات بیشتر مراجعه شود به : مزدا پور ، کتایون : گناه ویس (انتشارات اساطیر ، چاپ اول ، ۱۳۸۲ ) و شمیسا ، سیروس: سیر غزل در شعر فارسی  ( تهران :  انتشارات فردوس ، چاپ چهارم ، ۱۳۷۳) ، صص ۲۶۱- ۲۶۸ .